Recensie van Bert Peene – Managementboek

Alles is agile tegenwoordig, zelfsturing lijkt passé. Hans Begeer pleit in zijn boek Doe-het-zelf leiders – De hierarchie voorbij voor een terugkeer. Mits dat kiezen voor zelforganisatie onder meer betekent dat aan een aantal basisvoorwaarden is voldaan, te beginnen met de juiste mindset van het managementteam.

Wendbaarheid geldt al geruime tijd als een van de belangrijkste voorwaarden voor toekomstbestendigheid; zowel in profit als in non profit. Niet voor niets is het binnen heel wat disciplines tegenwoordig alles ‘agile’ wat de klok slaat. Over zelfsturing lees je veel minder, hoewel dat decennia geleden enthousiast omarmd werd als dé manier voor organisaties om zich sneller te kunnen aanpassen aan veranderingen in de omgeving. Minder leunen op structuren, controle en management was het credo. Als je geen zelfsturende teams had of bezig was ze op te zetten, telde je als bestuurder, ondernemer of directeur eigenlijk niet mee.

Maar zelfsturing is inmiddels de hype voorbij, want het echt toepassing van de principes voor zelfsturing bleek moeilijker dan gedacht. Het loslaten van controle en hiërarchie vraagt tijd en een grondige aanpak en daaraan ontbrak het in veel gevallen. Dat is althans de ervaring van Hans Begeer, die als managementconsultant, facilitator en coach in de loop van de jaren veel organisaties geholpen heeft succesvolle stappen richting zelforganisatie te zetten. In zijn boek Doe-het-zelf leiders (‘De hiërarchie voorbij’) maakt hij duidelijk dat kiezen voor zelforganisatie onder meer betekent dat aan een aantal basisvoorwaarden is voldaan, te beginnen met de juiste mindset van het managementteam.

In het eerste boek dat hij schreef, Sturen van organisatieverbetering (uit 1998), introduceerde Begeer het zogenaamde organisatievenster, een model dat een ideale beschrijving van aspecten van zelforganisatie mogelijk maakt. Het gaat dan om strategie en visie, cultuur en waarden, structuur en systemen en mensen en bekwaamheden. Dit model, dat zijn waarde met name ontleent aan de mogelijkheid tot oriëntatie op deelaspecten zonder het geheel uit het oog te verliezen, staat ook in Doe-het-zelf leiders centraal. Daarnaast gebruikt hij het meer dynamische ‘leermodel van zelforganisatie’, waarmee in vijf stappen de weg naar zelforganisatie kan worden beschreven: mobilisatie, collectieve ambitie, invoering en ondersteuning, analyse en verankering en leren leren. Per hoofdstuk licht Begeer één stap toe aan de hand van voorbeelden uit zijn eigen adviespraktijk.

Door deze opzet leidt hij de lezer stap voor stap door een proces dat uiteindelijk moet leiden tot zelforganisatie, een begrip dat volgens Begeer ruimer is dan zelfsturing. Zelforganisatie omvat zowel zelfsturing als zelfleiderschap. Daaronder verstaat hij de wil en vaardigheid om voortdurend op een functionele manier te twijfelen aan het eigen handelen én om zich verder te ontwikkelen. Na het loslaten van hiërarchie en controle door managers is dit ongetwijfeld de grootste uitdaging voor het succesvol ontwikkelen van zelfsturing; professionals stellen hun mentale modellen namelijk niet zo gemakkelijk ter discussie. Dat maakt de hoofdstukken over leren leren en leidinggeven aan zelforganisatie tot de belangrijkste van Begeers boek. Hij bespreekt hierin onder meer een aantal werkwijzen voor zelfontwikkeling, zoals feedback, coaching en het vormen van leergroepen, uitdagingen voor zelfleiderschap, condities, dilemma’s en struikelblokken. Daarbij verwijst hij regelmatig naar de aspecten van zelforganisatie die hij in eerdere hoofdstukken beschreven heeft.

In een ‘praktijkboek voor zelforganisatie’, zoals de derde titel van het boek luidt, mag de praktijk natuurlijk niet ontbreken. Die er is, zoals gezegd, in de hoofdstukken zelf, maar daar zijn het slechts kleine kaderverhalen. In de laatste hoofdstukken geeft Begeer de praktijk echter ruim baan en bespreekt hij in totaal achttien casussen, waarin steeds relevante aspecten van het zelforganisatieproces worden uitgelicht. Ten slotte toetst hij zijn leermodel aan de beschreven casuïstiek: in hoeverre werden of worden de vijf stappen doorlopen?

Al met al is Doe-het-zelf leiders inderdaad de handige gids bij de uitdagende overgang naar zelforganisatie die de tekst op het achterplat belooft. Met voldoende diepgang – hoewel de geïnteresseerde lezer die daadwerkelijk met Begeers inzichten aan de slag wil toch nog wel wat aanvullende literatuur uit de veranderkunde moet lezen – een handzaam model als leidraad en duidelijk beschreven casussen die laten zien hoe een en ander in de praktijk werkt.